Markus Lantto og den forsvunne omtalen

Dette skulle egentlig bli en strålende bokanmeldelse. Men så ombestemte jeg meg.

Foto over av Markus Lantto: Per Kristian Nygård, Samlaget. Tekst: Thor Arne Sæterholen

Jeg leste nylig debutboka Bruken av gjedde, av kunstneren, instrumentbyggeren og forfatteren Markus Lantto, og jeg ble begeistret. «Den må jeg skrive om på bloggen», tenkte jeg, og noterte raskt ned stikkord til en omtale – om hvordan boka er fylt av alt fra essayistiske naturskildringer og små prosastykker, til kortere noveller, at den veksler fra det lett absurde til det vare og lyriske, og at språket er oppsiktsvekkende godt fra en debutant. Ikke minst måtte jeg påpeke det uvanlige faktum at Markus Lantto er svensk, men debuterer på nynorsk (med god hjelp av oversetter Gunstein Bakke)! Jeg måtte også si noe om at boka er sprelsk, og springende – også i kvalitet – men at den er skrevet med en stor sikkerhet i de assosiative sprangene, leken, men kontrollert. Til slutt måtte jeg få med at Lantto på sitt beste uttrykker en genuin undring over mennesket, naturen –  ja, alt levende.

Men så tenkte jeg, nei, jeg er så inderlig lei av å skrive omtaler, av stadig å måtte plukke fram disse lovordene, det ene mer utslitt enn det andre. Så jeg droppet hele greia, tok kontakt med forfatteren direkte, og fikk både hans og forlagets velsignelse til å trykke en av de beste tekstene fra Bruken av gjedde. En bedre anbefaling kan ikke denne boka få.

———————————————————————————————————————————————–

Non sum pisces

av Markus Lantto

Elvemuslingen lever i kalkfattig og klart, rennande vatn med botn av sand, grus og stein. Den er utbreidd over heile den nordlege halvkula.

Den kviler i sanden med det evig strøymande vatnet kring seg. Små partiklar fester seg i gjellene. Visse er organismar som går å ete, og då gjer den det. Andre er berre rusk og får fare vidare. Men det hender at små gruskorn hamnar inne i muslingen og ikkje kan ta seg ut att. Då begynner muslingen å sveipe gruskornet i perlesubstans, lag på lag. Ei perle veks sakte til.

I Noreg heitte den tidlegare elveperlemusling, men namnet vart nyleg endra til elvemusling for at nordmennene ikkje skulle tenke så mykje på perler og få griller i hovudet.

Det er berre ei larve av hundre millionar som lykkast i å etablere seg som musling.

Elvemuslinghannen lèt spermaet sprute frå munnvika og skylje med vatnet for kanskje å støyte på ei hoe litt lenger nede i elva. Ho tek sæden inn i seg slik at egga hennar blir befrukta. Barna blir berre larver. Larvene blir sende bort med straumen og kanskje, kanskje lykkast dei i å klamre seg fast til gjellene på ein laks (Salmo salar) eller ein aure (Salmo trutta). Ingen andre fiskegjeller duger. Til nød nordamerikansk bekkerøye, men det er ikkje alle muslingar som lever i Nord-Amerika. I fiskegjellene bit altså larvene seg fast, syg blod og lever som dei parasittane dei er, i nesten eitt år. Og så.

Så skjer det siste som må til for at dei i det heile skal få ein sjanse til å begynne på eit liv som elvemusling. Dei må sleppe taket i fisken i nøyaktig rette augeblinken, slik at dei fell ned på ein rein botn av sand eller grus.

Det er ikkje det enklaste. Ingenting i deira tidlegaste barndom er enkelt. Det er berre ei larve av hundre millionar som lykkast i å etablere seg som musling. Når ein elvemusling først har komme så langt som dette, får den ligge og overleve i tjue år før den i sin tur er blitt kjønnsmogen og kan begynne å produsere egg og sæd. Hannen kjem i munnen på hoa. Og slik går det rundt, livet.

Hannen kjem i munnen på hoa. Og slik går det rundt, livet.

Elvemuslingens eksistens var truleg ei av årsakene til at Romarriket ekspanderte nordover. Dei ville ha tak i desse perlene.

– Sjå, eg har funne ei perle, kunne dei seie til kvarandre.

foto: Olaug V. Kvam

Roma vart grunnlagd 21. april 753 f.Kr. av Romulus. Sjølvsagt var han nøydd til å drepe tvillingbror sin, Remus, før alt var i orden. Remus kom tilbake som eit bittert spøkelse, og broren innstifta derfor ritualet Lemuria. Det gjekk ut på at mannen i hushaldet stod opp midt på natta, kasta ut bønner for å samle saman alle usalige ånder og las dei tekstar for at dei skulle vite å gi seg av igjen. Ordet lemur blir no for tida brukt om ein slags halvapar. Ein halvape har hale og skil seg dermed frå apen. Drygt sju hundre år etter at Roma vart grunnlagd, då diktatoren Julius Caesar var blitt myrda, også han av sin Brutus, og Gaius Oktavius, keisar Augustus, hadde teke over, vart Romarriket eit sameint imperium. Kartago hadde dei for lengst jamna med jorda og salta omhyggeleg, og no skulle resten av verda bli erobra. Lemuren gjer seg bra på bilete, og halen kan bli over ein halvmeter lang.

Elvemuslingane har levd i hundre millionar år og stort sett hatt det ganske bra

Elvemuslingane har levd i hundre millionar år og stort sett hatt det ganske bra, i alle fall ikkje verre enn andre levande organismar som på liknande vis ligg på botnen av eit vassdrag. Men berre dei siste femti-seksti åra har dei begynt å forsvinne. På mange plassar er dei heilt utrydda. Det handlar om vassforureining og at vertsfiskane ikkje lenger kan symje slik dei gjorde før. Til alle tider har folk, ikkje berre romarar og nordmenn, sanka muslingar og teke livet av dei i jakta på perler. Ein må i snitt bryte opp tre tusen muslingar for å komme over ei einaste fin perle. Og det må vere ei retteleg stor og vakker perle, så muslingen ikkje døyr til fånyttes. Men det veit den uansett ingenting om, same kva den hadde i gapet då den døydde.

Ein elvemusling har eit todelt skal, to små tenner utan nokon som helst funksjon, to musklar og ikkje noko hovud. Elvemuslingen har ein fot. Den er kjempestor. Foten har den for å flytte på seg over korte avstandar eller halde seg fast i ein stein. Kan elvemuslingar slåst eller forsvare seg offensivt? Kan hende kan dei bryte kvarandre ned med kompakt og krevjande togn.

I år 117 e.Kr. var Romarriket på sitt største. Dei hadde lagt under seg heile den nordafrikanske kysten, frå Marokko, der heile Atlanterhavets dønningar vaska mot kystens klipper frå vest, heilt bort til Egypt og vidare inn i Mesopotamia. Middelhavet var kringsett, og den nordlege grensa for riket gjekk ved Skottland. Ein fjerdedel av alle folk på jorda høyrde til Romarriket. Det er ganske enkelt uråd å forstå kor stort det var.

Om du nokon gong skulle få for deg å kartlegge muslingbestanden, gjer du som følgjer: Vel ut dei vassdraga som interesserer deg. Del kvart vassdrag inn i lokalitetar. Ein lokalitet er femten meter lang. Før du går i gang, vel du ut nokre lokalitetar på slump. Ein kan ikkje saumfare ei heil elv frå kjelde til utløp, det blir for mykje bry. Og det ville sikkert ta ein heil sommar. Det er så mykje anna ein kan gjere medan det er varmt og lyst og ein ikkje treng ha så mange klede på. Alle bøker ein skal lese. Romansane ein skal gjere unna, alle dei vakre solnedgangane med vin i grøne glas. Ordet romanse kjem opphavleg frå … nei forresten, det speler inga rolle. Mål breidda på gjeldande lokalitet fleire stader og rekn ut gjennomsnittsbreidda. Då veit du kor stor overflata er. Så tek du til i nedre enden og går motstraums, sakte og med hovudet bøygd mot vatnet, du kikkar gjennom eit slags periskop og studerer verda ved føtene dine. Tel no alle muslingar du ser.

Faren for forveksling er stor og alvorleg. Nokre tek av og til feil av elvemuslingen og den tjukkskala målarmuslingen. Du må vite kva du gjer. Når du er ferdig med å telje, skal du leite fram nokre muslingar utanfor lokaliteten. Det vil seie at du ikkje skal røre dei muslingane du har talt. Desse andre muslingane plukkar du opp for å måle høgda, lengda og breidda. Ein kan rekne årringane på muslingskalet. Men for å gjere det må du samtidig ta livet av muslingen, så tenk deg om. Ein annan metode er å sjå på lengda og slik gjette seg til omtrent kor gammal muslingen er.

Ein elvemusling kan bli kjempegammal.

Om ein tek seg ned til botnen av Middelhavet, finn ein metertjukke saltlag. Det tyder på at havet for millionar av år sidan miste kontakten med Atlanteren og sakte tok til å tørke ut. Tusen år tok det Middelhavet å bli forvandla til saltørken. Og ein saltørken var det i svært lang tid. Men så hende brått noko dramatisk. Det kan berre ha skjedd på dramatisk vis, noko anna er utenkeleg: Gibraltar gav etter og på ny fossa vatnet inn, milliardar og atter milliardar tonn med vatn.

…nokon må jo ha stått der med oppsperra auge og gapande munn og til si uendelege forundring sett dette skje.

Ei slik hending må ha sett spor i det menneskelege medvitet. For nokon må jo ha stått der med oppsperra auge og gapande munn og til si uendelege forundring sett dette skje. Kanskje hadde han enno verken eit språk å tale eller reiskapar å slå i hel dyr med og vart nøydd til å teie om det han hadde sett. Men kanskje er det likevel ei hending som dette som mykje seinare vart til forteljinga om Noas ark og syndfloda. Fortida er ikkje så langt borte som vi gjerne trur. Følgjer ein ordet for hammar etymologisk bakover i tida, finn ein at det tyder stein. Språket til grottemenneska lever blant oss, og vi må berre la urtida få den plassen i notida som den har rett til. Eigentleg er vi enno berre dyr.

Ösjöfors handpappersbruk (foto: Stig Blomberg)

Då eg jobba på Ösjöfors handpapirfabrikk midt inne i den mørke smålandske skogen, sov eg som svimeslått. Nettene er så mørke i Småland at ein kan ane stjernene på himmelen også på sjølvaste midtsommarnatta. Det gamle syttenhundretalshuset vrimla av spøkelse, historiene verserte. Einkvan fortalde korleis han høyrde dei tunge, rolege andedraga til sovande menneske om nettene, trass i at han var einsam i rommet. Eg høyrde ingenting. For meg var huset stilt. Sjølv om eg ofte følte meg observert. Og skogen var still. Det ein høyrde, var den brusande elva, Stångån. Stångån dreiv det store vasshjulet på papirfabrikken i 149 år. Det er eit vassdrag som begynner i innsjøen Möckeln og renn heile vegen til innsjøen Roxen, tjue mil, med eit fall på 143 meter undervegs. Kvar morgon gjekk eg ned til den vesle brygga som isen braut sund kvar vinter, og som eg sette i stand så godt eg kunne når sommaren kom. Vatnet drog i kroppen, det var nesten suggestivt. Det er noko sensuelt og djupt eksistensielt ved det å ligge naken i ein foss. Eg kunne bli gripen av lyst, slik at også min sæd vart teken av kvervlane i vatnet for å forsvinne nedetter, bortetter.

Det er noko sensuelt og djupt eksistensielt ved det å ligge naken i ein foss.

Til Ösjöfors kom ein dag elvemuslingforskarar for å forske på elvemuslingar. Dei kan bli meir enn to hundre og femti år gamle, fortalde ein av forskarane meg. Det vil seie at dersom ein legg åtte elvemuslingliv etter kvarandre bakover i tida, kjem ein til Julius Caesars fødselsdag 13. juli år 100 f.Kr.

Eller gå berre eitt muslingliv tilbake, så er vi i 1761, året då ein streik braut ut på ein svensk våpenfabrikk. Medan det rasa krig – det var Sverige som slost mot Preussen. No var det i all hovudsak krig i Europa. Mozart var fem år gammal og hadde vunne med å komponere fjorten symfoniar.

foto: Stig Blomberg

27. august 2005 kom ein helsikes galning til Ösjöfors og brende ned den gamle papirfabrikken. Eg dreg ikkje lenger dit om somrane.

Elvemuslingane ligg i sanden og teier utan å tenke, lever med det evig strøymande vatnet kring seg. Slumrar seg gjennom menneskegenerasjonar, nødsår og folkevandringar. Krigar kjem og går, og muslingane blir sakte slipte ned til dei ikkje lenger er gjenkjennelege. Som innhole, ru, levande steinar.

Når forlèt ein musling jordelivet? Eller var dei nokon gong her medan dei levde?